Ermenistan kaynaklı “Armenpress” Haber Ajansına konuşan Ermenistan Dışişleri Bakanlığı’nın Komşu Ülkeler Daire Başkanı, tarih profesörü Arsen Avagyan, Osmanlı İmparatorluğu, Rusya ve Gürcistan arşivlerinde Salih Zeki hakkında bilgi bulduğunu açıkladı.
Ermeni Haber Ajansı’nın geçtiği habere göre; Türkiye tarihinin, Salih Zeki’nin varlığını inkar etmediğini söyleyen Avagyan, yine de Türkiye tarihinde bu isim hakkında herhangi bir araştırmanın bulunmadığı bildirirken Sosyal Tarih Yayınları tarafından Salih Zeki’nin soykırımdaki rolünü anlatan çalışma yayımlandı.
Soykırımın baş uygulayıcılarından Salih Zeki’ye ilişkin bir çalışma TÜSTAV Sosyal Tarih Yayınları tarafından yayımlandı. “Karanlıkta Kalmış Bir Eylemci: İttihatçı Komünist Salih Zeki (Kuşarkov)” başlıklı çalışma, Salih Zeki’nin soykırımda üstlendiği rolü ele alıyor. Ermeni Soykırımı sürecinde özellikle Deyr-i Zor mutasarrıflığı döneminde kıyıcı bir rol üstlenen Salih Zeki’nin daha sonra Bakü’de TKP’nin kuruluşunda önemli bir rol oynaması ve onun tüm hayat hikayesi, Türkiye’nin yakın tarihi açısından da ilginç ayrıntılar içeriyor.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Samsun şehrinde 1883 yılında dünyaya gelen Salih Zeki, bir Çerkezdi. Ermeni kaynaklarında Canavar Zeki olarak adlandırılmıştı ve Der Zor valisi olarak yaklaşık 200 bin Ermenin’in katledilmesini organize etmişti.
Ermeni tarihçi, “Osmanlı Meclisinin milletvekili Emanuel Emanulidis, 1917 tarihinde Salih Zeki ile görüştüğünü ve Zeki’nin, 60 bin Ermeni’yi yok ettiği, çocukları canlı canlı yaktığı için pişman olduğunu ve hatta intihar etmek istediğini söylediğini aktarıyor. 1933 yılında Moskova’da kaleme aldığı kısa otobiyografide Salih Zeki, Ermenilerin tehciri sırasında yaşanan kanlı sahneleri ve kitle katliamları tarif ederek, “vali olarak bunlardan sorumluyum, çünkü bu kirli işte benim de katkım var” şeklindeki sözleriyle itiraf ediyor.
Sultan tarafından imzalanan kararla ölüm cezasına mahkum edilen ancak öyle de cezanlandırılamayan Salih Zeki, 1918 yılında Türkiye’yi terk etti.
Konuya ilişkin “İttihatçılıktan komünizme, Deyr-i Zor’dan Moskova’ya: Salih Zeki’nin bilinmeyen hikayesi” başlıklı bir dosya çalışması AGOS gazetesi tarafından yayımlandı.
